dimanche 27 avril 2008

Aimé Cesaire un texte en créole de Serge Restog



Rimèt Sézè pa ta'y
(Serge RESTOG)
La Tribune des Antilles N° 23, juin 2000.


Jòdijou, adan lanné dé mil la, nou pé di, i ni anchay bagay ki chanjé atè isi Matinik. Nou ka chonjé toujou, lè moun té ka di, Sézè ka matjé tout lo pawòl li a, men jan isi pa ka konprann an patat adan tousa i ka di a. Sa nou pé di jòdi-a, sé ki sé pawòl-tala pa vré ankò. Nou wè épi dé koko zié-nou, adan kartié. Nou tann épi zorèy-nou adan konmin, anchay koté nou alé Matinik, moun ki ka li, moun ki ka résité, moun ki ka bokanté pawòl, moun ki ka jwé, moun ka ki chanté, moun ki ka dansé anlè pawòl Sézè. Tousa ka fè nou di épi tout fòs gòj-nou, épi tout fòs bouch-nou, Sézè sé an matjè ki adan gou pèp-la.
Sézè sé an matjè ki andidan pèp-la, i ka palé di pèp-la, i ka palé ba pèp-la. Gran moun, jenn moun vini ka résité pawòl Sézè, ka résité sa anlè bout dwèt-yo, san yo ni piès papiyé matjé. Sé moun-tala ka di, nou kontan pawòl-poézi Sézè a.
Pou nou fè zòt dékouvè pawòl Sézè a osi. Sé dé ti mo matjé-tala nou ka ba zòt la a, sé kon an ti gout dlo adan gran lanmè pawòl moun ka di anlè Sézè. Sé ayen menm anlè tousa i ni pou di anlè sa Aimé CESAIRE matjé, anlè nou jan Matinik, anlè nou, nèg isi, anlè nèg andéwò, anlè moun ki ka viv tout oliron latè-a, anlè sé pli fèb-la, sé pli piti-a, anlè tousa ki ka pran fè anba sé pli fò-a, sé pli gro-a. Aimé Césaire, sé an nonm ki défann nèg. I bat, pou nèg sa doubout épi di, mi mwen, mi wou, mwen ka rèspèkté'w, mwen ka kriyé'w Misié. Men, i fòk ou rèspèkté mwen osi menm si mwen pli ba ki'w, menm si ou ka santi mwen pli ba ki'w, pas mwen osi mwen sé an moun.
Pou nou sa rivé konprann nonm-tala, otila anchay moun tout oliron latè-a ka palé di sa i matjé. I fòk rantré adan sé liv Sézè a, anmizi anmizi, ti mòso pa ti mòso.


Pou koumansé, mwen ké di zòt, ki nonm Sézè yé ? Apré, nou ké wè kisa ki adan lapoézi Sézè a? És lang fransé a rivé di tousa Sézè té lé montré a ? Pou bout, nou ké wè ki mannyè Sézè matjé tout pawòl li a ? Pou palé di Sézè, mwen ké rantré adan lapoézi-a sèlman. Adan lapoézi'y la, mwen chwézi tjèk liv li mwen kontan anchay, kontèl : CAHIER D'UN RETOUR AU PAYS NATAL, LES ARMES MIRACULEUSES, FERREMENTS, CADASTRE, MOI LAMINAIRE. Nou pé ké palé isi-a kon sé grangrèk-la (les intellectuels) ka fè. Nou pé ké sèvi piès tèknik. Nou pé ké fè gran analiz. Nou ké fè sèlman kon moun ka fè'y adan bon enpé kwen Matinik lè yo ka di oben li Sézè. Nou ké kité tjè-nou palé.
Nonm-lan.
Sézè, manman'y fè'y li 26 jwen 1913. I sé jan Baspwent. Jenn jan, i pati pou Fwans pou kontinié létid li. Sé la, i jwenn épi Léon-Gontran DAMAS, Léopold Sédar SENGHOR. An afritjen, an djiyanè, an matinitjen ka kolé tèt kolé zépòl ansanm ansanm pou mété doubout an jounal yo kriyé "L'ETUDIANT NOIR", lanné 1934.
Sé Aimé CESAIRE épi SENGHOR ki ka mennen jounal-tala épi tjèk dòt ankò, kontèl : SAINVILLE, BIRAGO DIOP, OUSMANE SOCE. Sé la, an bann nèg ka désidé mété basti (culture) yo doubout. Yo ka fè'y lévé pou tout moun wè'y. Yo ka wouvè zèl li gran gran gran gran èk fè'y pran lavòl pou yo kriyé'y bastinèg oben lanégritid (négritude).
Sézè sé an gran mèt a mannyòk adan mannèv lanégritid la. Sézè ka vwéyé pawòl-li adan "LEGITIME DEFENSE" - 1932, an jounal ki té ka fè pawòl nèg monté, an manniè nèg yo, an gou nèg yo, an lèspri nèg yo. Lanné 1939, Sézè ka mété dérò "CAHIER D'UN RETOUR AU PAYS NATAL", ki sé an poto mitan adan tousa i matjé. An matjè yo kriyé Christian LAPOUSINIERE ka di, tout sé pawòl Sézè a ka fè kon an séri laronn (cercles) ki ka wouvè an mizi an mizi. An mitan (au centre) tout sé laronn-tala, i ka mété "CAHIER D'UN RETOUR AU PAYS NATAL".
Pabò 1940, Sézè ka fè lékòl Matinik, pannan tjèk lanné. Apré sa, lanné 1944, Sézè ka pasé adan an élèksion dépité, épi parti konminis la. I ka vini dépité Matinik. An 56, Sézè ka kité parti konminis la, i ka matjé "LETTRE A MAURICE THOREZ". Alè-tala, Sézè ka mété doubout pwòp parti politik li. Sézè, mè lavil Fòdfrans dépi 1945.


Sézè porèt pèp-la.
Sézè, adan sé porèm li a, ka palé di pèp-la. I ka palé ba pèp-la. I ka palé épi pèp-la. Wou menm ki ka li sa Sézè matjé a, i ka palé épi'w, wou menm. I ka fè'w rivé palé épi kò'w menm (te fait parvenir à te parler à toi-même). I ka fè'w pozé kòw anlo tjèstyon (te fait te poser beaucoup de questions). I ka fè'w gadé kòw (il te fait te regarder) an mitan zié. I ka fè'w di kòw (il te fait te dire à toi-même), mi mwen, an ki léta mwen yé ? Mi mwen, ki moun mwen yé ? Ki koté mwen sòti ? La mwen ka alé ? Ki moun mwen yé ? Mi sé konsa mwen yé. Es mwen sé, sé lézòt-la ? Es mwen oblijé fè makak kon yo ?
"An nèg andidan an vié jilé izé
"An nèg komik épi lèd é fanm dèyè do-mwen
té ka ri pou ayen toupannan yo ka gadé'y
"I té an nèg komik épi lèd
"Komik épi lèd asiré pa pétèt
"Mwen mété an gran pli an fidji mwen
" pou yo sav nou yonn épi lòt
"Mès lach mwen an riviré
CESAIRE Aimé, Cahier d'un retour au pays natal, Seuil, 1961.


Lè nou ka chèché sav poutji Sézè ka matjé kalté modèl pawòl tala, nou ka konprann, Sézè ka wè ki, sa ki ka pasé anlè latè-a pa bon. Sézè ka wè, sé, sé gro-a ki ka krazé sé piti-a. Sé lenjistis ki adan lavi-a. Sé, sé blan-an ki ka dékalé sé nèg-la. Sé, sé gwo tjap-la ki ka sisé san nèg. Sé, dòt ki ka sòti lwen, lwen, lwen ki ka vini mennen péyi-a.Pawòl Sézè a ka alé ankò pli lwen ki péyi nou. Pawòl-tala ka sòti pou tout moun oliron latè-a, pou tout koté sé gro-a ka krazé sé piti-a.
"Lafrik ki ni pou zam
"ponyèt li tou touni sajès li dépi nanninannan
"tèt li fini rouvè zyé'y
"Lafrik ou pa pè ou ka goumen ou sav
"pli bien ki ou pa janmen té sav ou ka gadé
"zié dan zié sé gouvènè vivè a
"sé gro tjap labank-lan ki ka pouri
"bèl anba sé jouré-a Lafrik èk ka gonflé lèstonmak pou
"gran lidé'y
"é si asiré jou-a
"lè anba van sé nonm-lan sé pi méyè a
"ké fè kolonialis mouch sonmèy-la pran lanmè sèvi gran chimen
CESAIRE Aimé, Ferrements, Seuil, 1960.


Sézè ka wè ki péyi-a brilé, déchèpiyé (déchiqueté), déchiktayé (émietté), pouri anlè kò'y menm. Sézè pé pa tjenbé. Sézè pé pa konprann sa. Sézè pé pa aksèpté sa. Sézè pé pa dakò épi sa. Alò, i ka pété kon an vòlkan. I ka pété kon tonnè zéklè. I ka vwéyé labou'y (se fâcher, se mettre en colêre). I ka vwéyé pawòl dérò. I ka vwéyé pawòl monté. I ka rélé anmwé.
"é mwen ké kriyé an modèl anmwé an mannyè nèg
"ki jik andidan bway latè-a ké soukwé
"bon soukwé.
CESAIRE Aimé, Cahier d'un retour au pays natal, Seuil, 1961.
Sézè ka matjé tousa, pou tiré anlè tout mannèv ki fèt pannan lèsklavaj-la, pou palé di soufrans nèg, pou palé di nèg-la ki ka pran kòy pou kaka chien, pou palé di nèg-la ki ka pran kòy pou anlòt, pou palé di nèg ki ni tèt-yo plen épi lanèj, pou fè nèg konprann i ja tan pou yo mété kòyo doubout an manniè nèg yo, pou mété asou koté mès sé moun-lan ki lé toujou viv anlè tèt lézòt.
"Lafrik pa piès ankò
"adan diyanman malè-a
"an tjè nwè ki ka pati an chèpi;
"Lafrik nou an sé an lanmen san gan
"sé an lanmen dwèt, ponm lanmen douvan
"é sé dwèt-la fèmen rèd
"sé an lanmen ki vini gro
"an-blésé-lanmen-rouvè,
"ki tann,
"brin, jòn blan,
"ba tout lanmen, ba tout lanmen blésé
"tout oliron latè-a.
CESAIRE Aimé, Ferrements, Seuil, 1960.


"ki tan
"pèp mwen
"ki tan
"andéwò jou nou pa lé tann palé
"ou ké tijé an tèt ou asiré sé ta'w anlè
"zépòl ou ki rivini vidjò
"èk pawòl ou
"ka fouté sé trèt-la
"sé mèt-la déwò
"pen-an riba moun li
"latè-a lavé
"latè-a ba moun li
"ki tan
"ki tan ou ké rété sèvi
"kon an joujou san gou ni sèl
"adan kannaval sé lézòt-la
"oben sèvi adan piès tè moun
"kon brabra pwa.
CESAIRE Aimé, Ferrements, Seuil, 1960.


Kisa ki adan lapoézi Sézè a ?
Sézè ka mété dérò, i ka mété an gran chimen sa sosiété kolonyalis la ka fè. I ka di wo épi fò ki, sé, sé dwa-a ki pli senp lan, sosiété kolonyalis la ka krazé, ka pilé épi pié-yo an manniè sanfouté. Sézè ka soukwé tousa ki la pou lavérité, tousa ki doubout ki ka fè lavi-a. Sézè ka mété tjèstion dérò, anlè manniè lavi-a ka roulé anlè latè-a. Dépi gran bonnè, Sézè té entjèt anlè divini travay pèp-la. Sézè sé an porèt ki ka wè lwen. I mennen an lapoézi ki ni bon nannan (contenu - matière) èk bouré épi lapolitik.
Es lang fransé a rivé di tousa Sézè té lé montré a ?
Sézè, pou i té kriyé anmwé tousa anlo dòt moun té lé di, i sèvi lang fransé a. I sèvi lang fransé a kon an zouti. Zouti-tala, i sa sèvi'y bien. Sézè té jwenn épi André BRETON ki sé an matjè siréalis fransé. André BRETON fè Sézè batjé adan manniè katjilé (réfléchir) sé siréalis-la. Siréalizm-lan ki ni manniè grangrèk li (intellectuel) pou palé di lavi-a, an menm tan an siréalizm-lan sé an zouti konba ki ni kont fòs li. Sé asou manniè-tala BRETON fè Sézè apiyé kòy pou i té fè tout mésaj li pasé.
Sézè matjé épi lang fransé a, pas, sé lang bon enpé moun ka palé oliron latè-a. Pawòl-la Sézè ka vwéyé monté a, sé pou mété an gran chimen, tout vyé mès, tout mové mannèv sé péyi kolonyalis la té ka mennen, ka mennen toujou. Tout sé pawòl-tala, sé épi lang fransé a i té pé fè tout oliron latè-a sav, kisa ki té ka pasé. Sé lang fransé a ki té ka fè moun pliziè péyi diféran, pliziè lang diféran konprann yonn épi lòt. Lang fransé a té an lang yo tout té konnèt.
Sézè ka palé osi ba pèp-la. I sé pé matjé épi lang kréyòl la. Sa i fòk di, é tout moun sav li, pèp-la pa té sa djè li épi ékri ni fransé, ni kréyòl, an tan-tala. Gadé jòdijou, pèp-la pòkò ka li kréyòl-la. É pawòl-la i fòk Sézè té fè moun konnèt li. I fòk té vwéyé'y déwò, pou jan andéwò té sav kisa ki té pasé. Sé épi lang fransé a i té pé fè'y.
"Mwen té ké ka vini pabò péyi-tala ki ta mwen
"èk mwen té ké ka di'y
"Bo mwen pa pè
"É si sé palé sèlman mwen sa palé
"Sé ba zòt mwen ké palé
CESAIRE Aimé, Cahier d'un retour au pays natal, Seuil, 1961.


Kréyòl-la, sé lang pèp-la, sé adan'y pèp-la ka wouvè zié'y, sé adan'y pèp-la ka konprann kòy. Lè pèp-la sav ki moun i yé, i konnèt kòy, i sav la i sòti. I pou ka chèché rantré adan laronn-lan ki tout oliron latè-a. Sé sa Sézè fè.
Adan pawòl Sézè a, ou ka touvé tout mo nou. Sézè ka sèvi anchay mo nou kontèl : flamboyant (konba kòk), canéfices (kas), mangrove (mang), luciole (bètafé), cuscutes (vermisèl djab), scolopendre (bèt anni pié), sargasse (wawèt), route mancenillère (larout mètsiyen), alizés (van Bondié), squale (rétjen), phasme (chouval Bondié), crabe-c'est-ma-faute (krab senmafòt), poulpe (chatrou), tiaulé (tjolé), murène (kong), conque marine (kòn lanbi) épi dòt ankòŠ
"mo-a papa sé sen-an
"mo-a manman sé sen-an
"épi mo kourès ou pé travèsé an flèv plen épi kayiman
"sa ka rivé mwen désiné an mo atè-a
"épi an mo fré ou pé travèsé an dézè adan an lajounen
"i ni mo baton-najé pou fè rétjen pati
"i ni mo igwàn
"i ni mo fin sa sé mo chouval Bondié
"i ni mo lonb épi ka lévé an sonmèy faché ka fè létensèl
"I ni mo Shango
"Sa ka rivé mwen najé jé malen anlè do an mo dofen
CESAIRE Aimé, Moi, laminaire,Seuil, 1982.


Ki manniè Sézè matjé tout pawòl li a ?
Nou ké gadé wè, ki manniè Sézè matjé tout sé pawòl li a ? I fòk prangad anlè zafè, bon enpé moun ka di, sa Sézè ka ékri, fèmen anlè kòy menm. Moun ka di sa Sézè ka ékri a pa fasil pou konprann. I fòk sav, Sézè ka sèvi anchay parabòl pou di pawòl li a. I ka sèvi pawòl pòtré (métaphores), pawòl bò lakay nou, pawòl moun ka sèvi adan Lakarayib-la, pawòl lòtbò péyi'y kontèl Léròp, pawòl latèknik pou i palé an manniè égal jiskont (précis), pawòl i fè li menm.
Adan tout migannaj sé pawòl-tala, ki sé pawòl migannen kon nou menm migannen adan péyi-a, pis nou sé an migannaj pèp. Sézè ka mètba an pawòl ki pa ka sanm piès dòt pawòl moun konnèt. Pawòl-la pa ka sanm pawòl moun té ja tann avan. Pawòl-la pa ka sanm pawòl moun té ja konnèt èk té ka résité sa kon tèbè.
Tout pawòl nèf-tala ka brilé zié moun. Pawòl-tala ka kléré kon an sou nèf. I ka déranjé moun. I ka pété tèt moun. I ka jouré moun. I ka angwé moun. I ka mété dlo an zié moun. I ka fè moun kaka anlè yo. Sé pawòl vèvè a (symboles) Sézè ka sèvi a, sé limiè, sé flanm difé i ka sèvi pou i mennen nou rantré andidan gran bwa sovaj li a otila i ni tout sé mons li a.
É sa vré, i ni mo, adan sa Sézè matjé a, moun pa konnèt. Nou ka fè zòt sav, i ni dòt vwa ki ka pèrmèt rantré adan lapoézi Sézè a. Sé la, lapoézi-a ni tout fòs li. Lapoézi-a ka rimété nou timanmay. "i fòk ou ritounen timanmay pou antré adan rwayòm Bondié". Lapoézi-a ka fè nou fè kon timanmay lè yo blotjé. Lè yo ka mantjé sans an mo. Ében, yo ka envanté. Yo ka mété lèspri yo an travay épi yo ka fè ta yo, osi. Épi Sézè sé sa, osi. Épi porèm Sézè a, ou ka fè porèm ou osi. Porèm-la ka fè tilili (se multiplie), i ka fè mini mini (se reproduire à l'infini) pou i ba anchay dòt porèm. Sé la Sézè fò a. Sé la Sézè ka fè wou menm vini porèt osi.
"épi latè-a rèspiré anba sé brum-lan ki kon bann gaz
"épi latè-a dérédi kòy zépòl li ki ka fè né anni klatjé.
"Adan ven-li an difé pétayé
"sonmèy-li té ka pliché kon an pié griyav an mwa daout
"anlè zil ki jenn fi ki swèf lalimiè
"épi latè-a akoupi adan chivé'y ki fèt épi bon dlo
"ki ka désann
"an fon zié'y sé zétwèl-la té ka atann
"dòmi lanmizè-mwen anni sonjé
"zorèy-mwen kolé atè-a, mwen tann
"Dimen pasé alé.
CESAIRE Aimé, Les armes miraculeuses, Galimard, 1970.

Aucun commentaire:

CARNAVAL . D'où vient exactement " le Touloulou " ?

Auteur d'un ouvrage sur le carnaval il y a une dizaine d'années, Aline Belfort a travaillé plus récemment sur l'origine du toulo...